Zeggingskracht Februaristaking na 80 jaar

De herdenkingen van de tweede wereldoorlog ondervinden onverminderd grote belangstelling. Met name de Februaristaking is een unieke manifestatie van saamhorigheid in het afwijzen van het kwaad. Jaarlijks wordt deze daad van volksverzet intensief herdacht.

De indruk die erdoor wordt gewekt is dat tijdens de oorlog bijna alle Nederlanders het streven van de Duitse bezetter om Nederland in te lijven zonder aarzelen zouden hebben afgewezen en gesaboteerd.

Zoals deze beginzinnen al doen vermoeden, de werkelijkheid was anders. Vooral in de beginperiode van de bezetting vonden velen het nog niet zo’n slechte zaak dat er een Duitse bestuur kwam. Dat verschafte hen duidelijkheid en zo konden ze de gevoelens van onzekerheid en verwarring voor zichzelf  de baas blijven.

Dat die mentaliteit er was, moet worden gezocht in de maatschappelijke en economische situatie van de crisisjaren ’30.

Het keerpunt in dat denken én het definitief afwijzen van het Duitse terreurbewind, valt vrijwel gelijk met de Februaristaking van 25 februari 1941.

Op 25 februari 2021 is het 80 jaar geleden dat de Februaristaking uitbrak.
In het kort ga ik in dit artikel in op: voorspel, de bezetting, het keerpunt in het denken over de bezetter en een slotwoord over diegenen die voorop gingen in de Februaristaking.

Voorspel

Rond 1931 begon het economische leven in te schrompelen. Menige fabriek verminderde de werkzaamheden of werd stilgelegd.
Kleine onderneming storten in of stonden op de rand van. Schepen werden uit de vaart genomen, de landbouw kon voor zijn producten geen afzet vinden omdat het buitenland zijn grenzen sloot en de consumptie in Nederland verminderde.
Overal werden overtollige arbeidskrachten op de keien gezet.
De regeringspolitiek in Europa was meer gericht op de economie van de beleggers en niet op de directe bevordering van de volkswelvaart.

In 1934 liet de Nederlandse regering weten dat de arbeiders moesten inzien dat alleen door kostprijsverlaging – en dus loonsverlaging – het productieapparaat weer met het buitenland zou kunnen concurreren. In het buitenland werd hetzelfde praatje gehouden. De race omlaag was begonnen. Het Nederlandse bezuinigingsontwerp van 1935 raakte behalve de traditionele punten van arbeid, inkomen, pensioenen, onderwijs, gezondheidszorg ook de sociale verzekeringen.
Het aantal werklozen steeg tot ongekende hoogte.

De algemene situatie deed de lust tot het opkomende fascisme aanwakkeren.
In Duitsland werd dit gegeven heel handig gekoppeld aan economische en sociale belangen. Deze combinatie leidde in sociaal-economisch opzicht in Duitsland tot een opmerkelijk succes. De uiteindelijke gevolgen waren echter rampzalig.

Nederland bezet

Het Duitse succes was gekoppeld aan een oorlogsindustrie en een expansiedrift en de zucht naar ‘Lebensraum’.
Door een aanvankelijk geleidelijk en ogenschijnlijk gemoedelijk optreden probeerde de Duitsers de Nederlandse bevolking voor hen te winnen. De eerste jaren van de oorlog waren een periode van hoogconjunctuur vergeleken met de jaren ervoor. Voor de oorlog stagneerde de handel met Duitsland ernstig, maar na mei 1940 werd het Nederlandse bedrijfsleven overspoeld met Duitse orders die door de Nederlandse autoriteiten gretig werden geaccepteerd.

De Nederlandse samenleving was in de jaren ’30 door het bezuinigingsbeleid hevig verdeeld geraakt in allerlei elkaar bestrijdende kampen. In stilte hoopten velen er op dat de bezetter die verdeeldheid zou opheffen, dat zou betere tijden doen aanbreken was de veronderstelling.
Heldere geesten die wezen op het Duitse fascisme in combinatie met de criminele onderdrukking van de bevolking kregen aanvankelijk weinig gehoor.

Ondertussen was in Duitsland de scheiding van de joden van de niet- joden voltooid.  Diegenen die hiertegen durfden protesteren stond hetzelfde vervolging en uitroeiing scenario te wachten als de joden.

Veel tijd en geduld had de bezetter hiermee ook in Nederland niet. In hun propagandistische optreden lieten de Duitser meer en meer antisemitische uitlatingen doorklinken.

In het najaar van 1940 werden de eerste maatregelen tegen de joden afgekondigd. Spoedig daarop begon een criminele horde van voornamelijk Nederlandse leeghoofden, aangemoedigd door de bezetter, brutaal op te treden. Niet alleen tegen joden, maar ook tegen mensen die zich verzetten tegen de bezetter.

De Februaristaking

12 februari 1941 begonnen de zichtbare voorbereidingen voor de latere razzia’s in de Amsterdamse Jodenhoek. Op zaterdag 22 februari begonnen de daadwerkelijke razzia’s, die zondag verder gingen.  Plotseling vielen bij de mensen de schellen van de ogen, de mensenjacht wekte hevige verontwaardiging.

De toen bestaande Communistische Partij Nederland (CPN), was de enige nog goed georganiseerde beweging in het bezette Nederland die een vuist maakte tegen de bezetter. Dat kwam doordat door de inmiddels illegale CPN al een werkstructuur was ontwikkeld, die naadloos aansloot op het werken in de illegaliteit.
Maandenlang werd er door de CPN leiding gewikt en gewogen hoe een massale opstand tegen de bezetter kon worden ontketen. Op maandag 24 februari om 6 uur ’s avonds werd  op de Amsterdamse Noordermarkt in de Jordaan een stakingsoproep gedaan.
Een plaquette op de buitenmuur van de Noorderkerk herinnert daar nog aan.

Dat de CPN het  voortouw nam was opmerkelijk. Hitler en de communistische wereldleider Stalin werkten toen nog samen aan het bezetten van Europa. En beiden streden erom wie de meeste mensen kon vermoorden. Dit terzijde.

En op 25 februari was de staking een feit. De meerderheid van de stakers waren dan ook geen communisten. Er zaten mensen van alle gezindten tussen. De CPN ontstak alleen  maar de lont in het kruitvat en wezen de weg.

De staking duurde twee dagen en werd bloedig neergeslagen.
De Februaristaking zorgde er wel voor dat er een gedragen beweging ontstond die zich verzette tegen het fascistisch bewind.
De Duitsers beseften dat de massa van de Nederlandse bevolking niet voor het nationaalsocialisme was te winnen.
De Februaristaking ontleent aan dit historische gegeven haar grote zeggingskracht.

Zij die voorop gingen

Minder bekend is hoe het afliep met de mensen die voorop gingen bij de staking en gepakt werden.
Een aantal werd kort na de staking vermoord, vaak na een rechtelijke uitspraak(!)

Tweeëntwintig anderen werden in een schijnproces tot gevangenisstraffen in werkkampen veroordeeld. Drie van hen keerden na de oorlog niet meer terug. De schrijver Theun de Vries heeft in een Februari-trilogie een poging gedaan alle feitelijke gegevens die betrekking hebben op de razzia’s en de staking weer te geven.
De Vries sprak in deze trilogie over een collectief heldendom.

(De trilogie is helaas alleen nog in een antiquariaat te vinden. Zie bijv. Boekwinkeltjes.nl)

Wie kennis neemt van hetgeen bekend is van de individuele beweegredenen van de opgepakte Februaristakers ziet plotseling ook individueel heldendom. Zo schreef één van hen uit het werkkamp opbeurende brieven naar huis. Hij beurde zijn vrouw en kinderen op, terwijl hij in buitengewoon ellendige omstandigheden verkeerde, dit naar later bleek. De verhalen van de anderen tonen een soortgelijke inhoud.

Stakers werden ook door de Regeringscommisaris voor Amsterdam bestraft met: onthouding van bevordering, niet verlenen van een vaste baan, en strafkortingen op het salaris, ontslag uit overheidsdienst.
Nog in het najaar van 1945 werden allen gerehabiliteerd en vonden herstelbetalingen plaats.

Slot

De Februaristaking van 1941 heeft nationaal en internationaal grote indruk gemaakt. Het is de enige brede burgerlijke protestactie in bezet Europa geweest tegen de anti-joodse maatregelen van de nazi’s.

Vele tienduizenden burgers legden het werk neer en kwamen op voor de vervolgde Joodse bevolking. De staking in Amsterdam kreeg direct gevolg in andere plaatsen. Ook in de Zaanstreek, Kennemerland, Utrecht, Hilversum en Weesp werd gestaakt. Voor heel veel Nederlanders was de Februaristaking een inspiratiebron.

Het Comité Herdenking Februaristaking 1941 wil de waarden die verbonden zijn aan de Februaristaking van 1941 – opkomen voor een ander, in verzet komen tegen onrecht – als inspiratie laten dienen voor de samenleving van nu. Dat doet het comité door de historische verzetsdaad te herdenken en te vieren op een manier die alle inwoners van Nederland aanspreekt en aanzet tot nadenken.

De manifestatie om de Februaristaking te herdenken gaat dan ook verder dan stil te staan bij een kenmerkende gebeurtenis van 80 jaar gelden.