Februaristaking volksprotest tegen fascisme

De herdenkingen van de tweede wereldoorlog krijgen onverminderd grote belangstelling. Met name de Februaristaking is een unieke manifestatie van saamhorigheid in het afwijzen van het kwaad. Jaarlijks wordt deze daad van volksverzet intensief herdacht. Op 25 februari 2025 is het 84 jaar geleden dat de Februaristaking plaatsvond.

De indruk die door de herdenkingen wordt gewekt is dat tijdens de oorlog veel Nederlanders het streven van de Duitse bezetter om Nederland in te lijven zonder aarzelen zouden hebben afgewezen en gesaboteerd. Dat was aanvankelijk niet het geval.

Vooral in de beginperiode van de bezetting vonden velen het nog niet zo’n slechte zaak dat er een Duitse bestuur kwam. Dat verschafte duidelijkheid en zo konden ze de gevoelens van onzekerheid en verwarring voor zichzelf  de baas blijven. Dat die mentaliteit er was, moet worden gezocht in de maatschappelijke en economische situatie van de crisisjaren ’30.

Het keerpunt in dat denken én het definitief afwijzen van het Duitse terreurbewind, valt vrijwel gelijk met de Februaristaking van 25 februari 1941.
Dit artikel gaat over: voorspel, de bezetting, het keerpunt in het denken over de bezetter en een slotwoord over diegenen die voorop gingen in de Februaristaking.

Crisis als voorspel

Rond 1931 begon het economische leven in te schrompelen. Menige fabriek verminderde de werkzaamheden of werd stilgelegd.
Kleine onderneming stonden op de rand van faillissement of storten in.
Schepen werden uit de vaart genomen, de landbouw kon voor zijn producten geen afzet meer vinden omdat het buitenland zijn grenzen sloot en de consumptie in Nederland verminderde. Overal werden overtollige arbeidskrachten op de keien gezet.
De regeringspolitiek in Europa was meer gericht op de economie van de beleggers en niet op de directe bevordering van de volkswelvaart.

In 1934 liet de Nederlandse regering weten dat de arbeiders moesten inzien dat alleen door kostprijsverlaging – en dus loonsverlaging – het productieapparaat weer met het buitenland zou kunnen concurreren. In het buitenland werd hetzelfde praatje gehouden. De race omlaag was begonnen.
Het Nederlandse bezuinigingsontwerp van 1935 raakte behalve de traditionele punten van arbeid, inkomen, pensioenen, onderwijs, gezondheidszorg ook de sociale verzekeringen. Het aantal werklozen steeg tot ongekende hoogte. Armoede was aan de orde van dag, ook voor bevolkingsgroep die tot dan daarvan geen last hadden gehad.

De algemene situatie deed de lust tot het opkomende fascisme aanwakkeren. Eerst in Italië, maar al snel overgenomen door Duitse fanatici.
In Duitsland werd handig de politiek van de fascisten gekoppeld aan economische en sociale belangen van de bevolking. Deze combinatie leidde in sociaaleconomisch opzicht in Duitsland tot een opmerkelijk succes. In Nederland was de Nationaal Socialistische Beweging in 1931 opgerichte, deze beweging ontwikkelende zich van extreemrechts naar fascistisch. De uiteindelijke gevolgen waren rampzalig.

Nederland bezet

Het Duitse succes was gekoppeld aan een oorlogsindustrie en een expansiedrift en de zucht naar ‘Lebensraum’. Het duurde dan ook niet lang dat de Duitse oorlogsdriften de buurlanden opslokten. Zo ook Nederland.

Door een aanvankelijk geleidelijk en ogenschijnlijk gemoedelijk optreden probeerde de Duitsers de Nederlandse bevolking voor hen te winnen. De eerste jaren van de oorlog waren een periode van hoogconjunctuur vergeleken met de jaren ervoor. Voor de oorlog stagneerde de handel met Duitsland ernstig, maar na mei 1940 werd het Nederlandse bedrijfsleven overspoeld met Duitse orders die door de Nederlandse autoriteiten gretig werden geaccepteerd.

De Nederlandse samenleving was in de jaren ’30 door het bezuinigingsbeleid hevig verdeeld geraakt in allerlei elkaar bestrijdende kampen. In stilte hoopten velen er op dat de bezetter die verdeeldheid zou opheffen, dat zou betere tijden doen aanbreken was de veronderstelling.
Heldere geesten die wezen op het Duitse fascisme in combinatie met de criminele onderdrukking van de bevolking kregen aanvankelijk weinig gehoor.

Ondertussen was in Duitsland de scheiding van joden van de niet- joden voltooid.  Diegenen die hiertegen durfden protesteren stond dezelfde vervolging en uitroeiing te wachten als de joden.

Veel tijd en geduld had de bezetter niet om ook in Nederland daarmee te beginnen In hun propagandistische optreden lieten de Duitser meer en meer antisemitische uitlatingen doorklinken. In het najaar van 1940 werden de eerste maatregelen tegen de joden afgekondigd. Spoedig daarop begon een criminele horde van voornamelijk Nederlandse leeghoofden, aangemoedigd door de bezetter, brutaal op te treden. Niet alleen tegen joden, maar ook tegen mensen die zich verzetten tegen de bezetter.

De Februaristaking, de CPN roept op te staken

12 februari 1941 begonnen de zichtbare voorbereidingen voor de latere razzia’s in de Amsterdamse Jodenhoek. Op zaterdag 22 februari begonnen de daadwerkelijke razzia’s, die zondag verder gingen.  Plotseling vielen bij de mensen de schellen van de ogen, de mensenjacht wekte hevige verontwaardiging.

De toen bestaande Communistische Partij Nederland (CPN), was de enige nog goed georganiseerde beweging in het bezette Nederland die een vuist maakte tegen de bezetter. Dat kwam doordat de inmiddels illegale CPN al een werkstructuur had ontwikkeld, die naadloos aansloot op het werken in de illegaliteit.
Maandenlang werd er door de CPN leiding gewikt en gewogen hoe een massale opstand tegen de bezetter kon worden ontketen.

Op maandag 24 februari om 6 uur ’s avonds werd  op de Amsterdamse Noordermarkt in de Jordaan een stakingsoproep gedaan.
Een plaquette op de buitenmuur van de Noorderkerk herinnert daar nog aan. Weliswaar had de bezetter geruchten over een ophanden zijnde staking bereikt, maar die hadden zij als grootspraak beschouwd.

Vele tienduizenden burgers legden het werk neer en kwamen op voor de vervolgde Joodse bevolking. De staking in Amsterdam kreeg direct gevolg in andere plaatsen. Onder meer werd in de Zaanstreek, Velsen, Kennemerland, Utrecht, Hilversum, het Gooi, Weesp gestaakt. Voor heel veel Nederlanders werd de Februaristaking een inspiratiebron.

Dat de CPN het voortouw nam was opmerkelijk. Hitler en de communistische wereldleider Stalin werkten toen nog samen aan het bezetten van Europa. En beiden streden erom wie de meeste mensen kon vermoorden. Dit terzijde.

De meerderheid van de stakers waren geen communisten. Er zaten mensen van alle gezindten tussen. De CPN ontstak de lont in het kruitvat en wees de weg naar het verzet. De staking duurde twee dagen en werd neergeslagen. Er waren die dag negen mensen gedood en respectievelijk 24 zwaar- en 21 lichtgewonden.
De Februaristaking zorgde er wel voor dat er een gedragen beweging ontstond die zich verzette tegen het fascistisch bewind. De Duitsers beseften dat de massa van de Nederlandse bevolking niet voor het nationaalsocialisme was te winnen.
Juist aan dit historische gegeven ontleent De Februaristaking haar zeggingskracht.

Represailles

Minder bekend is hoe het afliep met de mensen die voorop gingen bij de staking en gepakt werden.
Drie werden na een ‘rechtelijke uitspraak’ op 11 maart vermoord. Tweeëntwintig anderen werden in een schijnproces tot gevangenisstraffen in werkkampen veroordeeld. De burgemeesters van Amsterdam, Haarlem en Zaandam werden uit hun ambt gezet en vervangen door Duitse gezinde zetbazen. Er werden aan Amsterdam , Zaandam en Hilversum forse boetes opgelegd. Te betalen door de inwoners.

Enige honderden gemeenteambtenaren werden gearresteerd en opgesloten. Vrijwel alle gearresteerden werden na enkele weken weer vrijgelaten. Stakers werden ook door de Regeringscommissaris voor Amsterdam bestraft met: onthouding van bevordering, niet verlenen van een vaste baan, en strafkortingen op het salaris, ontslag uit overheidsdienst.
(In het najaar van 1945 werden allen gerehabiliteerd en vonden herstelbetalingen plaats.)

De schrijver Theun de Vries heeft in een Februari-trilogie een poging gedaan alle feitelijke gegevens die betrekking hebben op de razzia’s en de staking weer te geven.
De Vries sprak in deze trilogie over een collectief heldendom. De trilogie is helaas alleen nog in een antiquariaat te vinden. Zie bijv. Boekwinkeltjes.nl

Wie kennis neemt van wat bekend is van de individuele beweegredenen van de opgepakte Februaristakers ziet plotseling ook de individuele heldendom. Zo schreef één van hen uit het werkkamp opbeurende brieven naar huis. Hij beurde zijn vrouw en kinderen op, terwijl hij in buitengewoon ellendige omstandigheden verkeerde. De verhalen van de anderen tonen een soortgelijke inhoud.

Slot

De Februaristaking van 1941 is de enige brede burgerlijke protestactie in bezet Europa geweest tegen de anti-joodse maatregelen van de nazi’s.

Na de Februaristaking was het massale verzet tegen de deportaties gebroken. Toen daarna de grootscheepse deportaties begonnen was er geen sprake meer van staken.

In het najaar van 1943 wordt Amsterdam door de Nazi’s ‘Jodenvrij’ verklaard.

Van de ca. 78.000 in Amsterdam afgevoerde Joodse mensen kwam slechts een handjevol terug uit de kampen.
De getallen zijn ondergeschikt aan de herinnering aan de gruwelijkheden die door de Nazi’s zijn bedreven. Bijna nog dagelijks komen er nieuwe feiten aan het licht die je sprakeloos maken.
In de documentaire de Verdwenen Stad rijden Guus Luijters en Willy Lindwer in de tram (lijn 8) die de Joodse mensen toentertijd naar hun eindbestemming vervoerden. Ze staan stil bij de schuldige plekken die de tram passeerde.

De Nazi’s deporteerden ongeveer 107.000 Nederlandse joden, waarvan er slechts ca. 5500 de oorlog overleefden

Het Comité Herdenking Februaristaking 1941 wil de waarden die verbonden zijn aan de Februaristaking van 1941 – opkomen voor een ander, in verzet komen tegen onrecht – als inspiratie laten dienen voor de samenleving van nu. Dat doet het comité door de historische verzetsdaad te herdenken en te vieren op een manier die alle inwoners van Nederland aanspreekt en aanzet tot nadenken.

De manifestatie om de Februaristaking te herdenken gaat dan ook verder dan stil te staan bij een kenmerkende gebeurtenis van 84 jaar gelden.

Zie website:  HERDENKING FEBRUARISTAKING