Ik kreeg plotseling de aandrang om mijn boekenkast eens op te gaan ruimen. In de kast staan veel oude boeken die wijsheid uitstralen. Maar wat was toen wijs en nu niet meer?
Voorop in de kast staat van ‘Christen tot Anarchist’ van Domela Nieuwenhuis, maar direct daarnaast de boeken die in vier jaargetijden geschreven de biografie van Troelstra vormen. Daarnaast het boek Multatuli en Spinoza van Anton Constandse, direct gevolgd door het boek van George Orwell ‘Saluut aan Catalonië’.
Verderop wat boeken van Sebastiaan Haffner. De overheid als ondernemer van Pim Fortuyn ontbreekt evenmin. Een beetje vergeten en onderschat boek vind ik.
Het gezegde luidt niet voor niets : ‘toon mij uw boekenkast en ik zeg u wie u bent’.
Ik stuitte er op de ‘Erflaters van onze beschaving’ van Jan en Annie Romein. Ooit eens gekregen van een communistische die-hard. Die ook een boekopruiming hield. Toen ik dit boek zag moest ik ineens aan zure regen denken. Daar hoor je tegenwoordig ook niets meer over, maar dit terzijde.
Over Spinoza schrijven zij dat deze filosoof in de 17e eeuw op Vlooienburg in Amsterdam woonde. Hij verhuisde in 1641 naar het Waterlooplein 41. Daar zou voor zijn herinnering een gevelsteen zijn.
Het was rustig deze zomer en ik besloot het er eens van te nemen. De firma waar ik mijn kunsten vertoon heeft mij als ZZP-er alle tekenbevoegdheden gegeven. De directie en het overige management kon zo met een gerust hart op vakantie gaan. Ik ben even de baas en verbaas me al lang niet meer over de tijd en ruimte die deze positie biedt.
Zo slenterde ik over de Wallen naar het Waterlooplein. Daar vond ik geen huis met een gevelsteen, maar wel de Stopera. Het Amsterdamse stadhuis staat daar waar ooit Spinoza woonde.
Sinds 2008 staat er dan ook een mooi beeld van Spinoza voor de Stopera. Op de sokkel zo las ik staat: ‘Het doel van de staat is de vrijheid’.
Deze stelling van Spinoza klinkt vriendelijk. Hij rechtvaardigt niet alleen het staatsbestuur, maar lijkt meteen de weg vrij te maken voor coffeeshops en allerlei gedogen. De Amsterdammers kunnen zich zo dus zorgeloos misdragen met de zegen van de beroemde filosoof. De vraag die meteen bij mij op kwam is natuurlijk of Spinoza echt zo’n halve zachte was. Hij werd niet voor niets uit de Joodse gemeenschap in Amsterdam verbannen en vertrok in 1660 verbitterd uit Amsterdam.
In mijn boekenkast vond ik het antwoord.
Hij schrijft het antwoord in zijn politieke verhandeling: ‘De staat heeft het recht op een gewelddadige wijze te regeren en de burgers om het minste of geringste ter dood te brengen.’ Spinoza stelt zo ‘recht’ gelijk aan ‘macht’. Bovendien ziet hij de mens als onredelijk: ‘Men laat zich door zijn begeerte, hebzucht, ambitie en razernij meeslepen.’ Met vrijheid bedoelt hij de bevrijding van de verblindende en gevaarlijke emoties. Voor die bevrijding is een dwingende instantie nodig. Spinoza gelooft dus in vrijheid door dwang.
Voor hem is het fundamentele doel van de staat dan ook: ‘De ongerijmdheden waartoe de begeerte leidt te vermijden en aan de mens redelijke grenzen te stellen.’ Een onderdaan is bij hem een soort slaaf – hoewel geen ‘automaat’ of ‘beest’ – die alleen dankzij de almachtige en verstandige staat zijn gevaarlijke driften kan beheersen.
Spinoza was een harde en illusieloze denker. Het is waar dat hij vanuit de redelijkheid pleitte voor een mate van democratie en vrijheid van meningsuiting. Maar in wezen is het citaat ‘Het doel van de staat is de vrijheid’ misleidend voor zijn visie. Beter had er volgens mij kunnen staan: ‘Het doel van autoriteit is de mens te beschermen tegen de anderen en zichzelf.’ Dat doet Spinoza meer recht, klinkt minder populair en verplicht tot meer.
Ik besloot het verwarrende boek van Jan en Annie Romein klaar te zetten om te verhuizen naar de boekenkraam van de Lionsclub. Als extraatje doe ik er het boek met de toepasselijk titel: ‘Het lange afscheid’ van Marcel van Dam bij.