Overheden vragen te veel van mensen die in de financiële problemen komen. Schuldenaren snappen vaak de (ingewikkelde) regels niet en er wordt te weinig rekening gehouden met de psychologie van mensen. Het onbedoelde gevolg is dat schuldenaren soms gedwongen zijn nog meer schulden te maken.
Veel gevraagd
Dat staat in de VerkenningEigen schuld? Een gedragswetenschappelijk perspectief op problematische schuldenvan de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR). Er wordt – ook door gemeenten – veel gevraagd van mensen met (dreigende) financiële problemen, aldus de WRR. Ze moeten erg veel informatie begrijpen en verwerken. Over financiële zaken, maar ook over rechten en plichten.
15 bewijsstukken
Wie in aanmerking wil komen voor bijvoorbeeld kwijtschelding van gemeentelijke belastingen moet daarvoor soms 15 bewijsstukken overleggen. Bovendien gelden vaak strenge voorwaarden waaraan iemand moet voldoen om toegelaten te worden tot de schuldhulpverlening. Een nog niet afgeronde scheiding is soms een weigergrond, of een behandeling bij verslavingszorg, het hebben van een huis of een auto. Gemeenten wijzen bij voorbaat de mensen af van wie ze inschatten dat die het schuldhulptraject niet aankunnen. Ondanks dat haalt van de mensen die wel worden toegelaten ongeveer 30 procent niet met succes de eindstreep.’
2,5 miljoen laaggeletterden
Problematische schulden ontstaan mede doordat de overheid te hoge verwachtingen heeft van de financiële zelfredzaamheid van burgers, aldus de WRR. Het aantal huishoudens dat zijn schulden redelijkerwijs niet meer kan afbetalen is de laatste jaren gestegen tot ruim boven de half miljoen. Nederland verwacht dat mensen zelfredzaam zijn, maar tegelijkertijd zijn er zo’n 2,5 miljoen laaggeletterden. Voor hen is een goed financieel beheer al snel te moeilijk.
Persoonlijkheid
Daarnaast speelt persoonlijkheid een belangrijke rol, zo blijkt uit deze Verkenning. Mensen met een vermijdend karakter en mensen met weinig zelfcontrole hebben een veel grotere kans op financiële problemen. Deze persoonlijkheidskenmerken zijn voor een deel erfelijk bepaald. Sommige mensen hebben dus ‘van nature’ meer kans op financiële problemen dan anderen. Daarnaast hebben stress en armoede een negatieve invloed. Omdat problematische schulden een bron van armoede en stress zijn, kan een neerwaartse spiraal ontstaan.
Kiezen voor ‘goede’ oplossing
De overheid zou er goed aan doen te voorkomen dat mensen nodeloos in financiële problemen komen door bijvoorbeeld keuzes zo in te richten dat relatief makkelijk voor een ‘goede’ oplossing gekozen kan worden. Bijvoorbeeld door bij een huwelijk de standaardoptie van ‘gemeenschap van goederen’ in ‘beperkte gemeenschap’ te veranderen. Daarnaast moet de overheid haar bijzondere bevoegdheden tot invordering zoveel mogelijk pas inzetten nadat is vastgesteld dat de betreffende schuldenaren ook beschikken over voldoende middelen.
Vroegsignalering
Als mensen toch in problematische schulden (dreigen te) komen, moet er eerder contact worden gelegd tussen schuldenaar en hulpverlener om escalatie te voorkomen. Dit kan door de schuldhulpverlening laagdrempeliger te maken en door meer werk te maken van vroegsignalering. Op zich vormt vroegsignalering bij veel gemeenten al onderdeel van het beleid, maar de indruk is dat nog niet elke gemeente hier ook even veel werk van maakt. Dit ligt deels aan een beperkte capaciteit. Een aantal gemeenten ontvangt nu al meer signalen dan ze aankan.
Landelijk Informatie Systeem
De onderzoekers pleiten opnieuw voor een Landelijk systeem van registratie (LIS) dat schuldenaren vroeg opspoort. Onderzoek uit 2011 laat zien dat door zo’n systeem ongeveer 80 procent van de mensen die zich uiteindelijk bij de gemeente melden inderdaad al eerder had kunnen worden opgespoord. Verschillende maatschappelijke organisaties pleiten hier al zo’n tien jaar voor, maar is nog steeds niet ingevoerd. Dit omdat er gevreesd wordt voor de privacy van schuldenaren.